Basa Jawa Ngoko, Krama Lugu, lan Krama Inggil

Ing urip sedino-dino, wong Jawa migunakake basa Jawa lan terkiat dening aturan-aturan. Aturan basa Jawa diarani unggah-ungguh basa (sopan santun). Unggah-ungguh basa kabagi dadi telu tingkatan yaiku basa Jawa ngoko (krama ngoko), basa Jawa lugu (krama lugu/madya), lan basa Jawa alus (krama alus/inggil). Penjelasan dumugi telu tingkatan ana ing ngisor iki.

A. Krama ngoko

Basa jawa ngoko (krama ngoko) biasane digunakake kanggo omongan karo kanca sebaya, wng sing luwih enom, utawa wong sing nduweni kedudukan pada.

B. Krama lugu/madya

Basa Jawa lugu (krama lugu)biasane digunakake kanggo omongan karo wong sing wis akrab nanging jeh junjung kesopanan. Tuladhane yaiku karo kanca sekantor.

C. Krama alus/inggil

Basa Jawa alus (krama alus biasane digunakake kanggo omongan karo wong sing luwih tua utawa nduweni kedudukan luwih dhuwur.

D. Tuladha Kosakata Basa Jawa

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Aba		Dhawuh	Perintah
Abah-abah		Kambil	Pelana
Abang	Abrit		Merah
Abot	Awrat		Berat
Adang	Bêthak		Menanak nasi
Adêg		Jumênêng	Berdiri
Adhêm	Asrêp		Dingin
Adhêp	Ajêng		Hadap
Adhi		Rayi	Adik
Adoh	Têbih		Jauh
Adol	Sade		Jual
Adon	Abên		Sabung
Adu	Abên		Menyabung
Adus		Siram	Mandi
Agama	Agami		Agama
Age	Enggal		Cepat
Agek	Sawêg		Baru saja
Aja	Sampun		Jangan
Ajang	Ajang	Ambêng	Tempat nasi
Aji	Aos		Nilai, Harga, Martabat
Aju	Ajêng		Maju
Akeh	Kathah		Banyak
Akon	Akên	Dhawuh	Suruh
Aksama	Aksami		Ampun, Maaf
Aku	Kula	Dalêm	Saya
Aku, Ngaku	Aken		Mengaku
Ala	Awon		Buruk, Jelek
Alangan	Pambêngan		Halangan
Alas	Wana		Hutan
Ali-ali	Sêsupe		Cincin
Alih	Pindhah		Pindah
Alis		Imba	Alis
Amarga	Amargi		Karena
Amba	Wiyar		Lebar
Ambu	Ambêt	Ganda	Bau
Ambung		Aras	Cium
Amek	Mêndhêt		Ambil
Amêrga	Amêrgi		Karena
Amit		Nuwun sewu	Minta maaf
Ampir		Pinarak	Singgah
Ana	Wonten		Ada
Anak	Anak, Lare	Putra	Anak
Andêl	Pitados		Percaya
Angel	Awrat		Sulit
Anggêr	Saugêr		Asalkan
Angkat	Bidhal	Tindhak, Jêngkar	Pergi
Anggo	Anggê	Agêm	Pakai
Angon	Angen		Menggembala
Ani-ani	Pugut		Ani-ani (Alat penuai padi)
Anom	Ênem		Muda
Antara	Antawis		Antara
Anut	Tumut	Dherek	Ikut
Anyar	Enggal		Baru
Apa	Punapa		Apa
Apik	Sae		Baik, Bagus
Apura	Apuntên		Maaf
Arah	Angkah		Maksud, Tujuan
Aran	Nama	Asma	Nama
Arang	Awis		Jrang
Arep	Ajêng	Kêrsa	Mau
Arti	Artos		Makna
Asor	Awon	Andhap	Rendah
Asu	Sêgawon		Anjing
Ati	Manah	Penggalih	Hati
Atop		Sêgu	Tersendawa
Atur	Unjuk	Unjuk	Beri
Awak	Badan	Salira	Badan, Tubuh
Awan	Siyang		Siang
Aweh	Nyukani	Maringi	Beri
Ayake	Mbok mênawi		Barangkali
Ayo	Mangga	Mangga	Marilah

B

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Bacut	Lajêng		Kemudian, Lantas
Bae	Kemawon		Hanya
Bakal	Badhe		Akan
Baki		Panadhahan	Nampan
Bako	Sata		Tembakau
Baku	Bakên		Pokok
Bali	Wangsul	Kondur	Kembali
Balung		Tosan	Tulang
Banda		Dipunbêsta	Dibelenggu
Bangêt	Sangêt		Sangat
Bangga	Banggi		Tidak Menurut
Bangkekan		Wangkingan	Pinggang
Banjir	Bêna		Banjir
Banjur	Lajêng		Lalu, Setelah itu
Bantal		Kajang	Bantal
Banyu	Toya		Air
Bapa, Bapak	Rama		Bapak
Barêng	Sarêng		Bersama
Barêp	Pambajêng	Pambayun	Sulung
Bata	Banon		Batu bata
Bathik	Sêrat		Batik
Bathuk		Palarapan	Dahi
Batin	Batos		Batin
Batur	Rencang	Abdi	Hamba, Pembantu
Bebek	Kambangan		Itik
Beda	Bêntên		Beda
Ben, Karêben	Kajêngipun	Kêrsanipun	Biarlah
Besuk	Benjing		Besuk
Bêbêd		Nyamping	Jarik (untuk pria)
Bêbuwang	Bêbucal	Bobotan	Buang air besar
Bêcik	Sae		Baik
Bêdhil	Sênjata		Senjata
Bêdudan		Watangan	Pipa rokok
Bênêr	Lêrês	Kasinggihan	Benar, Betul
Bêngi	Dalu		Malam
Bêras	Wos		Beras
Bisa	Sagêd		Dapat, Bisa
Biyen	Riyin	Rumiyin	Dulu
Biyung		Ibu	Ibu
Bobot	Wawratipun		Beratnya
Bocah	Lare		Anak
Bojo	Semah	Garwa	Suami/Istri
Bokong		Pocong	Bokong
Bolah	Bênang		Benang
Boreh		Konyoh	Bedak
Brengos		Rawis	Kumis
Bubar	Bibar		Selesai
Bubrah	Bibrah		Rusak
Budi	Manah	Pênggalih	Budi, Pikiran, Akal
Budhal	Bidhal		Berangkat
Bukak	Bikak		Buka
Bungah	Bingah	Rêna	Gembira
Buri	Wingking		Belakang
Buru	Bujêng		Buru
Buruh	Bêrah		Buruh, Pekerja
Buta	Danawa		Raksasa
Butuh	Bêtah		Butuh
Buwang	Bucal		Buang
Buyar	Rampung	Rampung	Selesai

C

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Calathu	Wicantên	Ngandika	Berbicara
Cangkêm	Lesan	Tutuk	Mulut
Cangkir		Tuwung	Cangkir
Carita	Cariyos		Cerita
Caturan	Wicantên	Ngendikan	Omongan
Cawis	Cawisaken	Caosaken	Disiapkan
Celeng	Andhapan		Babi hutan
Cewok		Cawik	Bercebok
Cêdhak	Cêlak		Dekat
Cêkêl	Cêpêng	Dipunasta	Dipegang
Cêndhek	Andhap		Pendek, Rendah
Cêngêl		Griwa	Tengkuk
Cêpêt	Enggal		Cepat
Cilik	Alit		Kecil
Coba	Cobi		Coba
Crita	Criyos		Cerita
Cucul		Lukar	Lepas baju
Cukup	Cêkap		Cukup
Cukur	Pangkas	Paras	Bercukur
Cumbana		Saresmi	Setubuh
Cundhuk		Sangsangan	Sunting

D

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Dadah		Ginda	Pijit
Dadi	Dados		Jadi
Dagang	Gramen		Dagang
Dalan	Radinan	Margi	Jalan
Dandan	Dandos	Busana	Berhias
Darma	Darmi		Pelaksanaan tugas
Dawa	Panjang		Panjang
Deleh	Suka	Paring	Taruh
Desa	Dhusun		Desa
Dêlêng	Tingal	Priksa	Lihat
Dêrma	Drêma		Amal
Dhadha		Jaja	dada
Dhayoh	Tamu		Tamu
Dhêk	Kala		Pada waktu
Dhêmên	Rêmên		Senang
Dhêngkul		Jêngku	Lutut
Dhêngêr	Sumêrêp	Priksa	Tahu, Mengerti
Dhewe	Piyambak		Sendiri
Dhek	Kala	Nalika	Ketika
Dhisik	Rumiyin		Dahulu
Dhun	Mandhap		Turun
Dhuwit	Yatra	Arta	Uang
Dhuwur	Inggil	Luhur	Tinggi
Dina	Dintên		Hari
Diyan	Dilah		Lampu
Dlamakan		Samparan
Dluwang	Dlancang		Kertas
Dodod		Kampuh	Dodot
Dokok	Dekek	Paring	Taruh
Dol	Sade		Jual
Dolan		Amêng-amêng	Main-main
Dom	Jarum		Jarum
Doyan	Purun	Kêrsa	Mau
Driji		Racikan	Jari
Du, Ngedu	Ngaben		Mengadu
Dudu	Sanes		Bukan
Duga	Dugi		Duga
Dulang	Ndulang	Ndahari	Menyuapi
Dulur	Dherek	Santana	Saudara
Durung	Dereng		Belum
Duwe	Gadhah	Kagungan	Punya

E

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Edan	Ewah	Gêrah ewah	Gila
Elek	Awon		Jelek
Eling	Emut		Ingat
Elmu	Elmi		Ilmu
Elu	Tumut	Ndherek	Ikut
Enak	Eca		Enak
Epek-epek		Tapak asta
Etung	Etang		Hitung
Esuk	Enjing	Enjing	Pagi
Ewuh	Êwêd		Repot
Êdoh	Nêbih		Menjauh
Êlih	Mindah		Memindah
Êluh		Waspa	Airmata
Êmas	Jene		Emas
Êmbah	Simbah	Êyang	Kakek
Êmbuh	Kilap	Duka	Tidak Tahu
Êmbun-êmbun	Sundhulan		Ubun-ubun
Êmbok		Ibu	Ibu
Êmoh	Botên purun	Boten Kêrsa	Tidak mau
Êmot	Ngêwrat		Memuat
Êndêm		Wuru	Mabuk
Êndhas	Sirah	Mustaka	Kepala
Êndhêg	Kendêl		Henti
Êndhog	Tigan		Telur
Êndi	Pundi		Mana
Enêng	Mendêl		Diam
Êner	Lêrês		Arah
Ênggo	Êngge	Agêm	Pakai
Ênggon	Ênggen		Tempat
Ênom	Ênem		Muda
Êntas	Nêmbe		Baru saja
Êntek	Telas		Habis
Ênteni	Entosi	Rantosi	Tunggu
Êntut		Sarib	Kentut
Ênyang	Awis		Tawar
Êpêk	Pêndhêt	Pundhut	Ambil

G

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Gadhe	Nggantos		Menggadaikan
Gadhuh		Ngampil	Meminjam
Gajah	Liman		Gajah
Galo	Mênika lo		Itulah
Gaman	Dêdamêl		Senjata tajam
Gamêlan	Gangsa		Gamelan
Gampang	Gampil		Mudah
Ganêp	Jangkêp		Lengkap
Ganti	Gantos		Ganti
Gati	Gatos		Panting
Gawa	Bekta	Asta	Bawa
Gawe	Damel	Ngasta	Membuat
Geneya	Kenging Mênapa		Mengapa
Gêbug	Gêbag		Pukul
Gêdhang	Pisang		Pisang
Gêdhe	Agêng		Besar
Gêdhen	Agengan		Serba banyak
Gêgêr		Pêngkêran	Punggung
Gêlang		Binggêl	Gelang
Gêlêm	Purun	Kêrsa	Mau
Gêlung		Ukêl	Gelung
Gêmak	Puyuh		Burung puyuh
Gêmati	Gêmatos		Merawat dengan baik
Gêndhuk		Nini	Putri
Gênêp	Jangkêp		Lengkap
Gêni	Latu		Api
Gênti	Gêntos		Ganti
Gêring	Kêra	Susut	Kurus
Gêtih	Rah	Ludira	Darah
Githok		Griwa	Tengkuk
Glugu	Glêga		Pohon kelapa
Gocek	Cêpêng		Memegang
Godheg		Gumbala	Cambang
Godhong	Ron		Daun
Golek	Pados		Cari
Guroh	Dora		Bohong
Gugah	Gigah	Wungu	Bangun
Gugat	Gigat		Gugat
Gugu	Gêga	Ngestokaken	Menurut
Gula	Gêndhis		Gula
Gulu		Jangga	Leher
Gumati	Gumatos		Merawat dengan baik
Guna	Gina		Guna
Gunêm	Ginêm	Ngêndika	Berbicara
Gunung	Rêdi		Gunung
Gusi		Wingkisan	Gusi
Guyu	Gujeng		Tawa

I

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Icip	Dipunincip	Dipunkêdhapi	Dicicip
Idêp		Ibing	Bulu mata
Idêr		Pêpara	Berkeliling
Idu		Kêcoh	Ludah
Iga		Unusan	Tulang rusuk
Ijo	Ijêm		Hijau
Ijol	Lintu		Tukar
Ika	Mênika		Itu
Ikêt		Dhêstar	Ikat kepala
Iki	Niki	Punika	Ini
Iku	Mênika		Itu
Ilmu	Elmu		Ilmu
Ilang	Ical		Hilang
Ilat		Lidah	Lidah
Ilo		Paningalan	Cermin
Ilu	Tumut	Ndherek	Ikut
Imbuh	Imbet, Ngimbet		Peram, Memeram
Imbon	Imbêtan		Peraman
Imbuh	Imbêt	Tanduk	Tambah
Impi	Supêna		Impi
Inêp	Sipêng		Inap
Inggat		Lolos	Pergi tanpa pamit
Ingu	Ingah		Piara, Pelihara
Intên	Sela		Intan
Irêng	Cêmêng		Hitam
Iring		Dherekaken	Diiringkan
Irung		Grana	Hidung
Isa	Saged		Bisa
Isin	Lingsem		Malu
Isih	Taksih		Masih
Ising	Bêbucal	Kêbêlêt, Bobotan	Buang air besar
Isor	Andhap		Bawah
Iwak	Ulam		Ikan

J

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Jaba	Jawi		Luar
Jaga	Jagi	Reksa	Jaga
Jago	Sawung		Jago, Calon
Jala	Jambêt		Jala, Jaring
Jalu	Jalu, Panja		Taji
Jaluk	Nedi	Nyuwun	Minta
Jam	Jam, Pukul		Jam
Jambe	Wohan		Pinang
Jambu	Jambêt		Jambu
Jamu	Jampi	Loloh, Usada	Jamu
Janggut		Kêthêkan	Dagu
Jaran	Kapal	Titihan, Turangga	Kuda
Jare	Cariyosipun	Ngêndikanipun	Katanya
Jarit	Sinjang	Nyamping	Kain batik
Jarwa	Jarwi		Artinya
Jati	Jatos		Jati, Nyata, Betul
Jawa	Jawi		Suku Jawa
Jêmbar	Wiyar		Luas
Jênat		Suwargi	Orang yang sudah mati
Jênêng	Nama	Asma	Nama
Jênggot		Gumbala	Janggut
Jero	Lêbêt		Dalam
Jêruk	Jêram		Jeruk
Jisim		Layon	Mayat
Joged		Beksa	Tari
Jungkat	Serat	Pethat	Sisir
Jupuk	Pendhet	Pundhut	Ambil

K

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Kabêcikan	Kêsaenan		Kebaikan
Kabeh	Sedaya	Sedanten	Semua
Kacamata	Kacamripat	Kacatingal	Kacamata
Kacek	Kaot		Beda, Selisih
Kacu		Usap asta	Sapu tangan
Kadhêmên	Kasrêpên		Kedinginan
Kadohan	Kêtêbihên		Terlalu jauh
Kae	Punika		Itu
Kaget		Kejot	Terkejut
Kagetan	Kêjotan		Mudah terkejut
Kajaba	Kêjawi		Kecuali
Kajawan	Kajawen		Wilayahnya orang jawa
Kaji	Ngaos		Mengaji
Kakang		Kangmas, Raka	Kakak laki-laki
Kakehan	Kêkathahên		Kebanyakan
Kaku	Kaken		Kaku
Kalah	Kawon	Kasoran	Kalah
Kali	Lepen		Sungai
Kalumrahan	Kalimrahan		Kebiasaan
Kalung		Sangsangan	Kalung
Kalungguhan		Kalênggahan	Pangkat, Kedudukan
Kaluputan	Kalêpatan		Kesalahan
Kambil	Klapa		Kelapa
Kambu	Kambet		Tercium baunya
Kamitua	Kamisepuh		Pimpinan desa
Kamot	Kawrat		Muat
Kana	Ngrika		Sana
Kanca	Rencang		Teman
Kandha	Sanjang	Matur	Berkata
Kangên		Kapang, Oneng	Rindu
Kangêrten	Kangêrtosan		Diketahui
Kanggo	Kangge	Kagem	Buat
Kanti	Kantos		Hingga, Sampai
Kantên	Kantosan		Penyabar
Kapan	Mbenjing menapa		Kapan
Kapiran	Kapinten		Tidak terawat
Kara-kara	Kawis-kawis		Halangan
Karangên	Kawisên		Terlalu jarang
Karêben	Kajengipun		Biar saja, Supaya
Karêp	Kajêng	Kersa	Niat, Maksud
Karêpe	Kajêngipun	Kêrsanipun	Maksudnya
Kari	Kantun		Tertinggal
Karo	Kalih		Kedua
Karo	Kaliyan		Dengan
Kartu	Kêrtos		Kartu
Karuhan	Kantênan		Tentu, Jelas
Kasoran	Kawonan	Kandhapan	Kalah
Kathok	Sruwal	Lancingan	Celana
Kathokan	Sruwalan	Lancingan	Bercelana
Katon	Katingal		Dapat dilihat
Kaya	Kados		Seperti
Kayu	Kajêng		Batang pohon
Kawanên	Kêsiangan		Kesiangan
Kawêngên	Kêdalon		Kêmalaman
Kawigaten	Kawigatosan		Perhatian
Kawruh	Sêsêrêpan		Pengetahuan
Kelangan	Kecalan		Kehilangan
Kelingan	Kemutan		Teringat
Kempol		Wengkelan	Betis
Kene	Riki		Sini
Keren	Kantunan		Sisa
Keri	Kantun		Tertinggal
Kesuk	Sakenjing		Sepanjang pagi
Ketok	asring		Kelihatan
Kewuhan	Kewêdan		Sangat segan
kê	Kaping		Kebatinan
Kêbacut	Kelajeng		Terlanjur
Kêbangêtên	Kêsangêtên		Keterlaluan
Kêbanyon	Kêtoyan		Terairi (sawah)
Kêbatinan	Kêbatosan		Kebati
Kêbênêr	Kêlêrês		Kebetulan
Kêbiren	Kêbincihan		Hewan yang dikebiri
Kêbiri	Dipunkêbiri		Dimandulkan
Kêbo	Maesa		Kerbau
Kêbocahên	Kêlaren		Kekanak-kanakan
Kêbutuhan	Kabêtahan		Kebutuhan
Kêcilikên	Kalitên		Terlalu kecil
Kêdadeyan	Kêdadosan		Kejadian
Kêdhep		Kejep	Kejap
Kêjaba	Kêjawi		Kecuali
Kêkarêpane	Kêkajênganipun		Kehendak
Kêkêmbangan	Sêsêkaran		Bunga-bungaan
Kêkêmon		Kêkêmbêngan	Berkumur
Kêlairan	Wêdalan	Wiyosan	Kelahiran
Kêlakon	Kêlampahan		Terlaksana
Kêlalen	Kêsupen		Terlupa
Kêlar, Kuwat	Kuwawi		Kuat
Kêlaran	Kêsakitan		Kesakitan
Kêlalen	Kêsupen	Kalimêngan	Terlupa
Kêluron		Têrag	Keguguran
Kêmalingan	Kêpandungan		Kecurian
Kêmbang	Sêkar		Bunga
Kêmênyan	Sela		Kemenyan
Kêmu		Kembeng	Kumur
Kêmul		Singêb	Selimut
Kêna	Kenging		Boleh
Kêndêl	Purun		Berani
Kêndhekên	Kandhapan		Sangat pendek
Kêntekan	Kêtêlasan		Kehabisan
Kêpaten	Kêpêjahan	Kêsedan	Kematian
Kêpêntut		Kêsarib	Kentut
Kêpriye	Kados pundi		Bagaimana
Kêpung	Kêpang		Dikelilingi
Kêrêp	Asring		Sering
Kêris	Dhuwung	Wangkkingan	Keris
Kêsêl	Sayah		Lelah
Kêsusu	Kêsêsa		Tergesa-gesa
Kêsuwen	Kvdangon		Terlalu lama
Kêtara	Kêtawis		Kentara
Kêtêkan	Kêdhatêngan	Krawuhan	Didatangi
Kêtêmu	Kêpanggih		Bertemu
Kêthek		Rewanda	Kera
Kêwêngen	Kêdalon		Kemalaman
Kijing		Sêkaran	Nisan
Kinacek	Kinaot		Istimewa
Kinang	Ganten		Kingang
Kira	Kintên		Kira
Kirim	Kintun		Kirim
Kiyi	Mênika		Ini
Klambi	Rasukan	Agêman rasukan	Baju
Klasa	Gêlaran		Tikar
Kleru	Klintu		Keliru
Klêbu	Klêbêt		Termasuk
Klbon	Klêbêtan		Kemasukan
Klêngêr		Kantu	Pingsan
Klumpuk	Klêmpak		Kumpul
Kobong	Kabêsmi		Kebakar
Kok	Sampeyan	Panjênêngan	Kau
Kodanan	Kêjawahan		Kejawahan
Kongkon	Kengken	Ngutus	Menyuruh
Kono	Riku		Situ
Kowe	Sampeyan	Panjenengan	Kamu
Kramas		Jamas
Krasa	Kraos		Terasa
Krasan	Kraosan		Betah
Kringêt		Riwe	Mandi jamas
Kubur	Petak	Sarean	Kubur
Kuburan		Pasareyan	Makam
Kudu	Kêdah		Harus, wajib
Kuku		Kênaka	Kuku
Kukuh	Kêkah		Kokoh
Kulak	Kilak		Membeli untuk dijual
Kulon	Kilen		Barat
Kuluk		Makutha	Mahkota
Kumat	Kimat		Kambuh
Kumbah	Girah		Cuci
Kumpul	Kêmpal		Kumpul
Kuna	Kina		Kuna
Kuning	Jêne		Kuning
Kuping		Talingan	Telinga
Kurang	Kirang		Kurang
Kuru	Kêra		Kurus
Kurung	Sêngkêr		Kurung
Kutha	Kitha		Kota
Kuwasa	Kuwaos		Kuasa
Kuwat/Kêlar	Kiyat/Kuwawi		Kuat
Kuwatir	Kuwatos		Khawatir, cemas
Kuwi	Niku	Punika	Itu
Kumawani	Kumawantun		Terlalu berani

L

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Labuh	Labêt		Berjasa untuk
Ladi	Lados		Layan
Lagi	Saweg	Nembe	Baru Saja
Lair		Miyos	Lahir
Laki	Semah	Garwa, Sarêsmi	Suami
Laku	Lampah	Tindak	Jalan
Lali	Supe		Lupa
Lama	Lami, Dangu		Lama
Lambe		Lathi	Bibir
Lan	Kaliyan		Dan
Lanang	Jalêr		Laki-laki
Landa	Landi		Belanda
Landheyan		Jêjêran	Tangkai tombak
Lara	Sakit	Gerah	Sakit
Larang	Awis		Mahal
Lawang	Kontên, Kori		Pintu
Lawas	Lami, Dangu		Lama
Lawe	Sêlangkung		Dua puluh lima
Lek		Wungu	Terjaga
Leren	Kendêl		Istirahat
Lêbu	Lêbêt		Dalam
Lêlara	Sêsakit		Penyakit
Lêmah	Siti		Tanah
Lêmu	Lêma		Lêmbut, Halus
Lênga	Lisah		Minyak
Lêngên		Pamênthangan	Lengan
Lêstari	Lêstantun		Lestari, Abadi
Lima	Gangsal		Lima
Linggih	Lênggah	Pinarak	Duduk
Linuwih	Linangkung		Lebih, Luar biasa
Liru	Lintu		Tukar, Ganti
Liwat	Langkung	Miyos	Lewat
Liwêt	Mbênthak		Menanak nasi
Lor	Ler		Utara
Loro	Kalih		Dua
Lorodan	Lorodan		Bekas
Lucu		Cucud	Lucu
Luh		Waspa	Air mata
Luku	Lujêng		Bajak
Lulang	Cucal		Kulit
Lumrah	Limrah		Biasa
Lunga	Kesah	Tindak	Pergi
Lungguh		Lênggah	Duduk
Luput	Lepat		Salah, Keliru
Luwih	Langkung		Lebih

M 

Ngoko	Krama	Krama Inggil`	Bahasa Indonesia
Maca	Maos		Dilisankan
Macan		Sima	Macan
Madu	Mabên		Bertengkar
Maju	Majeng		Maju
Malam	Lilin		Lilin
Maling	Padung		Pencuri
Mamah		Nggilut	Mengunyah
Mana	Mantên		Sekian
Mandhêg	Kendêl		Berhenti
Maneh	Malih		Lagi
Mangan	Nedha	Dhahar	Makan
Mangkana	Makatên		Demikian
Manuk	Pêksi		Burung
Mara	Dhatêng		Datang
Mari	Mantun	Dhangan	Sembuh
Mata	Mripat	Paningal, Soca	Mata
Mati	Pejah	Seda	Meninggal
Mau	Wau		Tadi
Mawa	Mawi		Bara api
Mayit	Jisim	Layon	Jenazah
Melu	Tumut	Dherek	Ikut
Menehi	Ngaturi, Nyukani	Nyaosi, Maringi	Memberi
Mêlek		Wungu	Terjaga
Mênang	Mimpang		Menang
Mênawa	Mênawi		Jika kalau
Mêngko	Mangke		Nanti
Mênjangan	Sangsam		Sejenis rusa
Mêntas	Nêmbe		Baru saja
Mênyang	Dhatêng		Ke
Mêrga	Margi		Karena
Mêruhi	Nyêmêrêpi		Mengetahui
Mêtu	Mêdal	Miyos	Keluar
Mêtêng	Wawrat, Mbobot	Nggarbini	Hamil
Milang	Mical		Menghitung
Minggat	Kesah	Lolos	Melarikan diri
Mlaku	Mlampah	Tindak	Berjalan
Mono	Mantên		Demikian
Mor	Kêmpal		Kumpul
Mori	Montên		Kafan
Mot	Wrat		Muat
Mudhun	Mandhap		Turun
Muga-muga	Mugi-mugi		Mudah-mudahan
Mula	Mila		Memang
Mulang	Mucal		Mengajar
Mulih	Mantuk	Kondur	Pulang
Mumêt		Puyêng	Pusing
Mundhak	Mindhak		Tambah
Mung	Namung, Naming		Hanya
Munggah	Inggah		Naik
Mungguh	Mênggah		Mengenai
Mungsuh	Mêngsah		Musuh, Lawan
Muni	Mungel		Bersuara
Murah	Mirah		Murah
Muring		Duka	Marah
Mutah		Luntak	Muntah
Mutawatir	Mutawantos		Bahaya
Muwah	Miwah		Dan juga

N

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Nagara	Nagari		Negara
Ndandani	Ndandosi		Membetulkan
Ndelehake	Nyukakake	Maringake	Meletakkan
Ndêdawa	Memanjang		Memperpanjang
Ndêleng	Ningali	Mriksani	Melihat
Ndokokake	Ndekekakên	Maringakên	Meletakkan
Nduweni	Nggadahi		Memiliki
Ngadêk		Jumênêng	Berdiri
Ngadhêp	Sowan	Marak	Menghadap
Ngajeni	Ngaosi		Menghargai
Ngaji	Ngaos		Mengaji
Ngajokakên	Ngajêngakên		Memajukan
Ngakoni	Ngakêni		Mengakui
Ngaku	Ngakên		Mengaku
Ngalangi	Mambêngi		Menghalangi
Ngalor	Ngaler		Ke utara
Ngambakake	Miyarakên		Meluaskan
Ngambu	Ngambêt		Membau
Ngambung		Ngaras	Mencium
Nganakake	Ngawontênakên		Mêngadakan
Nganti	Ngantos		Sampai
Nganyang	Ngawis		Menawar
Ngapura	Ngapuntên		Memaafkan
Ngarani	Mastani		Menyebut
Ngarêp	Ngajêng		Di depan
Ngasor	Ngawon		Mengalah
Ngawaki		Nyêlirani	Melakukan sendiri
Ngelingi	Ngemuti		Mengingat
Ngêndhêgake	Ngêndêlake		Menghentikan
Ngendhog	Nigan		Bertelur
Ngenger		Ngabdi	Mengabdi
Nêmpuh	Nêmpah		Nempuh
Nêsu	Srêngên	Duka	Marah
Ngêboti	Ngawrati		Lebih
Ngêlak		Salit	Haus
Ngêlu		Puyêng	Pusing
Ngêpekake	Mêndhêtake	Mundhutake	Mengambilkan
Ngêrti	Ngêrtos	Priksa	Tahu
Nggadhuhi		Ngampili	Meminjami
Ngganti	Nggantos		Mengganti
Nggawa	Bêkta		Membawa
Nggênêpi	Njangkêpi		Melengkapi
Nggoleki	Madosi		Mencari
Nggugah	Nggigah	Mungu	Membangunkan
Nggugat	Nggigat		Menggugat
Nggunakake	Ngginakakên		Menggunakan
Nggêmuyu	Nggêgujêng		Menertawakan
Ngilang	Ngical		Hilang
Nginang	Ngganten		Menginang
Nginêp	Nyipêng	Nyare	Menginap
Ngingu	Ngingah		Memelihara
Nglairake	Nglairakên	Mbabarakên	Melahirkan
Nglarani	Nyakiti		Menyakiti
Ngliwêt	Mbêthak		Menanak nasi
Ngudarasa	Ngudaraos		Membatin
Njaba	Njawi		Di luar
Njaga	Njagi	Ngrêksa	Menjaga
Njagokake	Nyawungakên		Mencalonkan
Njaluk	Nyuwun		Minta
Nom	Nem	Timur	Muda
Nuli	Nuntên, Lajêng		Lalu, Cepat
Nyambut gawe	Nyambut damêl	Ngasta damêl	Bekerja
Nyêkêl	Nyêpêng	Ngasta	Memegang
Nyilih	Nyambut	Ngampil	Pinjam
Nyrêngêni		Ndukani	Memarahi
Nyritani	Nyriyosi		Menceritakan
Nyundhuki		Nyangsangi	Menyunting

O

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Obah	Ebah		Bergerak
Obat	Jampi	Usada	Obat
Obong	Bêsmi		Bakar
Oleh	Angsal		Mendapatkan
Omah	Griya	Dalêm	Rumah
Ombe		Unjuk	Minum
Ombo	Wiyar		Luas
Omong	Ginêm	Andika	Bicara
Ompong		Dhaut	Ompong
Opah	Epah		Upah
Ora	Botên		Tidak
Owah	Ewah		Berubah

P

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Padha	Sami		Sama
Padhang	Pajar		Terang
Padu	Pabên		Bertengkar
Paido	Paibên		Tidak percaya
Pajêng	Paos		Pajak
Pakarangan	Pêkawisan		Halaman
Panah		Jêmparing	Panah
Panas	Bênter		Panas
Pangan	Têdha	Dhaharan	Makanan
Panggonan	Panggenan		Tempat
Pangilon		Paningalan	Cermin
Pangudakara	Pangudakawis		Perkiraan
Pangudarasa	Pangudaraos		Perasaan hati
Panguripan	Pagesangan		Kehidupan
Papat	Sêkawan		Empat
Paran	Purug		Rantau
Pari	Pantun		Padi
Pasa	Siyam		Puasa
Pasar	Pêkên		Pasar
Pati	Pêjah	Seda, Surud	Kematian
Payu	Pajêng		Laku
Payung		Songsong	Payung
Pek	Pêndhêt	Pundhut	Ambil
Petan		Ulik	Mencari kutu rambut
Pêndhapa	Pêndhapi		Pendapa
Pêdhang		Sabêt	Pedang
Pêndhok	Kandhêlan		Lapisan emas pada keris
Pênêr	Lêrês		Tepat
Pênthil		Mundri	Putting susu
Piandel	Kapitadosan		Kepercayaan
Pijêt		Pêtêk	Pijit
Pikir	Manah	Pênggalih	Pikiran
Pikul	Dipunrêmbat		Dipikul
Pilara	Dipunpisakiti		Disakiti
Pilis		Larik, Sigit	Pilis
Ping	Ping, Kaping		Dikalikan
Pipi		Pêngarasan	Pipi
Pira	Pintên		Berapa
Piranti	Pirantos		Alat
Piring	Lancaran	Ambêngan	Piring
Pisan	Pindhah		Sekali
Pitakon	Pitakên	Padangon	Apa yang ditanyakan
Pitaya	Pitados		Percaya
Pitik	Ayam		Ayam
Pituduh	Pitêdah		Nasihat, Petunjuk
Pracaya	Pitados		Percaya
Prada	Praos		Cat emas
Prakara	Prêkawis		Perkara
Prayoga	Prayogi		Patut, Layak
Prau	Baita		Perahu
Prihatin	Prihatos		Prihatin, Berprihatin
Pring	Dêling, Bambu		Bambu
Priyayi	Priyantun		Bangsawan
Puluh	Dasa		Puluh
Pundhak		Pamidangan	Pundak, Bahu
Pungkur	Pêngkêr		Bagian / sisi belakang
Pupak		Dhaut	Ganti gigi, Ompong
Pupu		Wêntis	Paha
Pupur		Tasik	Bedak
Puput		Dhautan	Putus tali pusar
Pusêr	Pusêr		Pusar
Putih	Pêthak		Putih
Putu		Wayah	Cucu

R

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Rabi		Krama, Pikrama	Nikah, Kawin
Rada	Radi		Agak
Rahayu	Rahajêng		Selamat
Rai		Pasuryan	Muka, wajah
Rambut		Rikma	Rambut
Rana	Mrika, Mriku		Ke sana
Rasa	Raos		Rasa, Perasaan
Rata	Radin		Rata, Merata
Raup		Suryan	Cici muka
Rene	Mriki		Ke sini
Rewang	Rencang	Abdi	Pembantu
Rêbut	Rêbat		Rebut, Rampas
Rêdatin	Rêdatos		Sedih, Susah
Rêga	Rêgi		Harga
Rêkasa	Rêkaos		Sulit, Parah
Rêmbug	Rêmbag		Runding
Rêmbulan		Candra	Bulan
Ribut	Ribêt		Repot
Rina	Rintên		Siang
Riyak		Jagra	Lendir, Dahak
Riyaya	Riyadi		Hari raya
Robah	Rêbah		Ubah, Berubah
Rokok	Sês		Rokok
Rombak	Rêbah, Rombak		Rombak
Rubêd	Ribêd		Repot
Rubuh	Rêbah		Roboh
Rumat	Rimat		Simpan, Pelihara
Rungu	Pirêng	Pidangêt	Dengar
Runtuh	Rêntah		Runtuh
Rupa	Rupi		Rupa
Rupak	Ripak		Sempit pandangannya
Rusak	Risak		Rusak
Rusuh	Rêsah		Rusuh

S 

Ngoko	Krama	Krama Inggil	Bahasa Indonesia
Sabuk		Paningsêt	Sabuk
Saguh	Sagah		Sanggup
Saiki	Sakmênika		Sekarang
Sajen		Caosan	Sajian
Saji		Dipunsaosaken	Diberikan saja
Saka	Saking		Asalnya
Salah	Lêpat		Salah
Salin	Santun, Gantos		Ganti pakaian
Sambung	Sambêt		Sambung
Samubarang	Samukawis		Segala sesuatu
Sangga	Sanggi		Ditopang, Ditanggung
Sapa	Sintên		Siapa
Sapi	Lêmbu		Lembu
Sapih		Dipunpêgêng	Disapih, Disarak
Sarwa	Sarwi		Serba
Sasi	Wulan		Bulan
Sawah	Sabin		Sawah
Seba	Sowan		Menghadap
Seje	Sanes		Berbeda
Seleh	Sukakakên	Paringaken	Ditaruh, Diletakkan
Sendok		Lantaran	Sendok
Sesuk	Benjing		Besuk
Sê-	Satunggal		Satu
Sêbar	Dhawah		Sebar (benih)
Sêbut	Sêbatan		Nama
Sêbut	Sêbat		Mengatakan, Sebut
Sêdhela	Sakedhap		Sebentar
Sêdhêng	Cêkap		Cukup
Sêdhêngan	Cêkapan		Kecukupan
Sêga	Sêkul		Nasi
Sêgara	Sêgantên		Laut
Sêka	Saking		Dari
Sêlawe	Sêlangkung		Dua puluh lima
Sêmana	Sêmantên		Sekian itu
Sêmaya	Sêmagos		Menangguhkan
Sêmbêlih	Pragat		Menyembelih
Sêmono	Sêmantên		Sebesar itu
Sênêng	Rêmen		Senang, Suka
Sêparo	Sêpalih		Separo
Sêpi	Sêpên		Sunyi, Sepi
Sêprana	Sêprika		Sejak dulu
Sêprene	Sêpriki		Sampai sekarang
Sêpuluh	Sêdasa		Sepuluh
Sêru	Sora		Keras (suara)
Sêtali	Sêtangsul		Dua puluh sen
Sêthithik	Sêkêdhik		Sedikit
Si	Pun		Si
Sida	Siyos	Estu	Jadi
Siji	Sêtunggal		Satu
Sikil	Suku	Sampeyan	Kaki
Sikut		Siku	Siku
Silih	Sambut	Pundhut, Ampil	Pinjam
Silihan	Sambutan	Ampilan	Pinjaman
Sing	Ingkang		Yang
Sisi		Sêmprit	Membuang ingus
Slamet	Wilujeng	Sugeng	Selamat
Slametan	Wilujengan	Sugengan	Selamatan
Sok	Asring		Sering
Sore	Sontên		Sore
Sranta	Srantos		Sabar menanti
Srêngenge	Surya		Matahari
Srêngên		Dipunsrêngêni	Dimarahi
Suguh	Dipunsêgah	Dipunsugata	Disuguh
Sukêr		Tarab	Bulanan
Sukêt	Rumput		Rumput
Sumurup	Sumêrêp	Priksa, Uninga	Mengerti, Melihat
Sunat		Têtês	Khitan
Sungu	Singat		Tandut
Supaya	Supados		Supaya
Surasa	Suraos		Arti, Maksud
Suruh	Dipunsêdhahi		Diundang
Surup	Sêrap		Petang
Susah	Sisah	Sêngkêl	Susah
Suson	Sêsêpan		Masih menyusu
Susu		Pêmbayun	Susu, Payudara
Susur	Susur		Sugi, Susur
Suwara	Suwanten		Suara
Suwarga	Suwargi		Surga, Almarhum
Suwe	Dangu		Lama
Suwêng	Sêngkang		Sunbang
Suwung	Suwêng		(rumah) Kosong

T

Tai	Tinja		Tahi, Tinja
Tak-	Kula-	Dalem-, Kawula-	Saya
Takon	Taken	Mundhut priksa	Bertanya
Tali	Tangsul		Tali
Tamba	Jampi	Usada	Obat
Tampa	Tampi		Memperoleh
Tanda Tangan		Tapak Asta	Tanda tangan
Tandur	Tanêm		Tanam
Tangan		Asta	Tangan
Tangga	Tanggi		Tetangga
Tanggon	Tanggên		Tangguh
Tanggung	Tangêl		Tanggung-tanggung
Tangi		Wungu	Bangun
Tangis		Pamuwun	Tangis
Tapêl		Rakêtan	Bedak perut
Tapih	Sinjang	Nyamping	Kain batik (perempuan)
Tari, Ditari	Dipuntantun		Ditanya mau atau tidak
Tatu		Labêt	Luka
Tau	Nate		Pernah
Tawa	Tawi		Menawari dagangan
Têbu	Rosan		Tebu
Têgal	Têgil		Ladang
Têka	Dhatêng	Rawuh	Datang
Têkan	Dumugi		Tiba, Sampai
Têkên		Lantaran	Tongkat
Têlu	Tiga		Tiga
Têmbaga	Têmbagi		Tembaga
Têmbang	Sêkar		Lagu, Nyanyian
Têmên	Estu, Yêktos		Sungguh, Benar
Têmon	Pêpanggihan		Pertemuan
Têmu	Panggih		Temu
Tênan	Estu, Yêktos		Senyatanya
Têpung	Têpang		Kenal, Bertemu
Têrus	Lajêng		Terus
Têtak	Supit		Khitan
Têtêpungan	Têtêpangan		Berkenalan
Têtuwa	Sêsêpuh		Sesepuh, Tetua
Tilik	Dhawah		Jatuh
Tilik	Tuwi	Tinjo, Sowan	Berkunjung, Menjenguk
Tinggal	Tilar		Meninggalkan
Tlaten	Tlatos		Tekun
Tonton	Tingal	Priksa	Lihat
Tontonan	Têtingalan		Pertunjukan
Trasi	Traos		Terasi
Tuduh	Têdah	Paring priksa	Memberitahukan
Tuku	Tumbas	Mundhut	Beli
Tulis	Sêrat		Tulis
Tulisan	Sêratan		Tulisan
Tuma		Itik	Kutu
Tumbak	Waos	Watangan	Tombak
Tuna	Tuni		Rugi, Tidak sampai
Tunggal	Tungil		Satu, Tunggal
Tunggang	Tumpak	Nitih	Naik (kendaraan)
Tunggangan	Tumpakan	Titihan	Kendaraan
Tunggu	Têngga		Tunggu
Turah	Tirah		Lebih
Turon	Tilêman	Sareyan	Tiduran
Turu	Tilem	Sare	Tidur
Turun	Têdhak		Keturunan
Turunan	Têdhakan		Asal usul keturunan
Tutu	Dipungêntang		Ditumbuk
Tutur	Sanjang, Criyos	Paring priksa	Berkata
Tuwa	Sêpuh	Yuswa	Tua
Tuwuh	Tewah		Tumbuh

 

REFERENSI

• Ide Beasiswa. (2022). “Kamus Basa Jawa Krama”. https://idebeasiswa.com/2402/kamus-basa-jawa-krama/
• Jestica Anna. (2022). “20 Kosakata Krama Ngoko, Krama Lugu, Krama Alus, dan Terjemahannya”. https://adjar.grid.id/read/543137659/20-kosakata-krama-ngoko-krama-lugu-krama-alus-dan-terjemahannya?page=all

Materi liyane:

1. Pelajaran Teks Informasi ing Basa Jawa, Materi Kelas 6 SD
2. Tembung Rura Basa ana ing Masyakarat Jawa
3. Materi Basa Jawa Kerata Basa lan Tuladhane